Framlegg til Språkrådet om justeringar i bokmålet

Januar 2025

Landslaget for språklig samling (LSS)

Framlegg til Språkrådet om justeringar i rettskrivingsnorma for bokmål

Det har i nærmare 200 år vore tradisjon i Norge å arbeide for å tilpasse skriftspråket etter det talte målet i landet. Tilpassinga har blitt gjort gjennom ei lang rekke av rettskrivingsreformar og justeringar av gjeldande rettskrivingsnormer. Målet med endringane er å utforme eit skriftspråk som kan vere eit intuitivt og enkelt verktøy for språkbrukarane.

Ei talemålsnær skriftnorm gjer det enklare for folk å uttrykke seg skriftleg. Det er òg ei kjensgjer­ning at ei rettskrivingsnorm med nærleik til talemålet gjer det enklare for barn å lære både å lese og å skrive. Prinsippet om nærleik mellom talt og skrive språk gjeld ikkje berre i vår tid, men er grunnlaget for framveksten av skriftspråk, og, historisk sett, ein viktig del av bakgrunnen for at de moderne europeiske språka etter kvart har fått den forma dei har i dag. Det er altså fleire gode grunnar for å arbeide for at skriftspråket må ta opp i seg språktrekk som er vanlege i talemålet i området der skriftspråket blir brukt.

I tråd med dette vil Landslaget for språklig samling i dette skrivet legge fram fire forslag til enkelt­endringar i rettskrivingsnorma for bokmål. Hovudgrunngivinga for forslaga er det LSS ser som manglande nærleik mellom bokmålsnorma og talemålet i bokmålsområdet. Med bokmålsområdet meiner vi det området der bokmålet er anten einerådande eller hovudalternativet i kommunal sakshandsaming og i opplæringa i skolen. LSS meiner at ein, ut frå prinsippet om nærleik mellom talemål og skriftspråk, ved utforminga av ei skriftnorm har eit ansvar for at norma skal være mest mogleg tenleg for det området der norma blir brukt. Om omfanget av bruksområdet aukar, må ein vere villig til å justere norma ut frå dei språktrekka som blir meir sentrale etter utvidinga av bruksområdet.

Med bokmålsområdet meiner LSS først og fremst dei åtte fylka der ingen av kommunane har valt nynorsk som administrasjonsspråk, dvs. Østfold, Akershus, Oslo, Vestfold, Trøndelag, Nordland, Troms og Finnmark. I tillegg kjem dei 10 kystkommunane i Agder fylke som anten har valt bokmål (Flekkefjord, Farsund, Lindesnes, Lillesand, Grimstad, Arendal og Tvedestrand) eller har valt å vere språkleg nøytrale (Lyngdal, Kristiansand og Risør), og dei to fylka Buskerud og Innlandet, der berre dei 10 minst folkerike av i alt 64 kommunar har valt nynorsk. Ut frå forholdstalet mellom bokmåls- og nynorskvedtak er det all grunn til å gå ut frå at bokmål er det skriftspråket som blir føretrekt i kommunane i dette området, der meir enn 80 prosent av Norges innbyggarar bur.

Antalet kommunar med nynorsk språkvedtak har i lengre tid hatt ein synkande tendens. Det same gjeld for andelen elevar med nynorsk som hovudmål, som nå er på vel 11 prosent. Men det er ein skilnad mellom kommunar og elevar: Mens kommunar kan velje å gå over til anten bokmål eller nøytral språkform, er elevane som vel bort nynorsk nøydde til å velje bokmål i staden. Det er derfor i hovudsak bokmålet som tar over i skolen når ein kommune eller ein elev vel bort nynorsk. Det går føre seg ein glidande overgang frå nynorsk til bokmål. Denne overgangen fører til at bokmålsområdet stadig aukar, ved at område som tidlegare teknisk sett blei rekna som nynorsk­område, i dag høyrer til bokmålsområdet. Det er likevel ikkje grunn til å tru at talemålet i desse områda endrar seg i takt med endringa i vald språkform, så eit skifte av språkform i ein kommune fører med seg at talemålsgrunnlaget for bokmålet som heilskap endrar seg i det samla bokmåls­området. Desse endringane bør få verkning for normeringa av bokmålet, og LSS har desse framlegga til justering av rettskrivingsnorma for bokmål:

1. Pronomenforma eg tas inn som valfri variant av pronomenforma jeg.

2. Pronomenforma ho tas inn som valfri variant av pronomenforma hun.

3. Eigeforma dems tas inn som valfri variant for deres i 3. person fleirtal.

4. Adverbet ikkje tas inn som valfri variant av adverbet ikke.

Ei nærmare grunngiving for framlegga følger her.

1. Eg tas inn som valfri variant av pronomenforma jeg

Store delar av bokmålsområdet nyttar i talemålet ein variant av pronomenet for 1. person eintal som startar med ein av vokallydane e eller æ. I enkelte delar av området endar pronomenet på ein g- eller j-lyd. Dei delane av bokmålsområdet der pronomenvarianten startar med ein e- eller æ-lyd omfatter dei fire nordlegaste fylka og delar av Innlandet og Buskerud, og er antakeleg òg den vanlegaste varianten i dei 10 kystnære Agder-kommunane. Utanom det vi har kalla bokmåls­området, er e-/æ-forma den vanlegaste pronomenvarianten også i nøytrale kommunar der bokmål blir brukt i stor grad, f.eks. Bergen og Ålesund. LSS gjer framlegg om at desse pronomenvariantane skal representerast i bokmålet ved skriftforma eg.

E-/æ-varianten er ikkje den mest frekvente pronomenvarianten innafor bokmålsområdet, men står likevel så sterkt at bruken i seg sjølv forsvarer å ta den inn i norma som ein alternativ variant. I tillegg talar det store samanhengande nordlege bruksområdet for å sjå varianten som ein landsdelsvariant, noko som gir meir tyngde til kravet om at e-/æ-varianten gjennom skriftforma eg bør bli ein del av bokmålsnorma.

2. Ho tas inn som valfri variant av pronomenforma hun

Til skilnad frå dei andre framlegga er ikkje pronomenvarianten ho (3. person eintal hokjønn) ukjend i bokmålsnorma. Den var med der inntil omnormeringa i 2005, da ho fall ut. LSS meiner at det var uheldig å ta denne forma ut av norma i 2005 og ønsker at forma skal tas inn igjen.

Framlegget bygger på at forma ho etter alle solemerke er det vanlegaste hokjønnspronomenet i talemålet i bokmålsområdet. Ho (eller nokon plassar hu) er òg den klart dominerande forma i nær sagt heile landet. Ut frå det meiner LSS at desse formene bør vere representert i bokmålsnorma ved fellesnemnaren ho.

3. Eigeforma dems tas inn som valfri variant for deres i 3. person fleirtal

Frå dansk har bokmålet arva eigeforma deres i 3. person fleirtal. Men medan ein i dansk skil mellom eigeforma jeres i 2. person fleirtal og eigeforma deres i 3. person fleirtal, har bokmålet forenkla og bruker deres i begge tilfella. Dette fører til at pronomensystemet i bokmål kan seiast å ha ein defekt; til dømes vil setninga "Har dere tatt bøkene deres?" vere tvitydig. Ein kan ikkje ut frå eigeforma aleine avgjere eigedomsforholdet til bøkene.

Nynorsk er meir presist enn bokmålet på dette området og skil mellom dykkar/dokkar som eigeform i 2. person fleirtal og deira i 3. person fleirtal. Det same gjeld for dei fleste variantane av norsk talespråk, som òg er meir presise enn bokmålet. Vanlege variantar for 2. person fleirtal er deres/ dykkar/ dokkar og liknande former, medan ein i 3. person fleirtal gjerne finn former med nært samband til det personlege pronomenet for 3. person, til dømes dems/ døms/ demmes/ demmers/ dis/ dises og liknande. I talemålet i bokmålsområdet er bruken av desse formene for 3. person fleirtal vel så vanleg som den defekte forma deres. Ein grei fellesnemnar for desse formene kan vere forma dems.

LSS meiner at eit skriftspråk skal vere ein tenleg reiskap for dei som skal nytte det, og at bokmålet derfor må tilpasse seg talemålet i områda der skriftspråket blir nytta. LSS gjer framlegg om at dei eigeformsvariantane vi har nemnt ovafor skal representerast i bokmålet ved at forma dems blir tatt inn som valfri eigeformsvariant til forma deres i 3. person fleirtal.

4. Adverbet ikkje tas inn som valfri variant av adverbet ikke.

Adverbforma ikke er truleg den mest frekvente i bokmålsområdet, men andre former har òg ein svært høg frekvens. Dei vanlegaste er ikkje og itte og variantar av dem. LSS har ikkje tal for bruken av ikkje og itte med variantar i bokmålsområdet, men ser vi landet under eitt, er det klart at ikkje/ itte med variantar nok er om lag like frekvente talemålsformer som ikke. LSS gjer derfor framlegg om at ikkje blir tatt inn i bokmålsnorma som valfri variant av ikke.

Argumenta for dette framlegget er dei same som for dei andre framlegga: Eit skriftspråk skal vere tenleg ved at det ikkje er unødig vanskeleg verken å lære i skolen eller å nytte i skriftleg framstil­ling. Det bør derfor ikkje avvike mykje frå det generelle talemålsgrunnlaget i nedslagsområdet sitt. Dette er særleg viktig for ord som har høg frekvens i nær sagt alle tekstar, som til dømes ikkje/ikke.